یک پروژه عمرانی شامل مجموعه‌ای از فعالیت‌های عمرانی می‌باشد که طبق مطالعات فنی، اقتصادی و اجتماعی از طریق دستگاه‌های اجرایی صورت می‌گیرد. هدف از انجام این طرح‌ها، تحقق بخشیدن به پروژه‌های عمرانی بلندمدت است و اغلب با بودجه‌ای معین و در مدت زمان معینی اجرا می‌شوند.
ظهور یک پروژه عمرانی اغلب بر اساس یک نیاز در کسب‌وکار یا طبق بررسی ضرورت نزد یک سرمایه‌گذار آغاز می‌شود. مسلماً پیش از آغاز عملیات اجرایی اقدامات و مطالعات بسیاری برای انتخاب یک پروژه انجام می‌گردد. مطالعاتی که اگر تحلیل و بررسی‌های آن به درستی انجام نشود، ممکن است به عدم موفقیت و یا شکست پروژه منجر گردد.
طرح و پروژه چه تفاوتی دارند؟
قبل از پرداختن به موضوع پروژه عمرانی، ابتدا لازم است مفهوم طرح و پروژه عمرانی را بررسی کنیم. به طور کلی، این دو مفهوم دارای دو ماهیت متفاوت از هر مرحله از پروژه هستند. طرح به معنای ایده یا پیشنهاد خامی است که به شکل مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و عملیات برای رسیدن به اهداف و استراتژی‌های کلان تعریف شده و مطرح می‌گردد.
تعریف پروژه
به مجموعه فعالیت‌های به هم مرتبط برای دستیابی به نتیجه معین با داشتن یک آغاز، پایان و بودجه تعریف شده، پروژه گفته می‌شود. اگر پروژه را بخواهیم به صورت فرایندی و مفهومی ترسیم کنیم، می‌توان یک پروژه را از مرحله طرح تا مرحله تحویل پروژه به صورت خلاصه بررسی کرد.
فرایندهای پیش از پروژه عمرانی
در این مطلب قصد داریم درباره فرایندها و نیازمندی‌های پیش از آغاز پروژه صحبت کنیم که شامل مواردی مانند پیشنهاد و ترسیم طرح، مطالعات تکمیلی، تصویب طرح، پیاده‌سازی و شیوه اجرای پروژه است.
۱. مرحله اول، ترسیم طرح
در این مرحله از پروژه عمرانی سؤالاتی در خصوص اجرای طرح مطرح می‌گردد. این قسمت زمان ظهور و ایجاد یک طرح است که ممکن است از یک جرقه و یا سؤال آغاز شود. سؤالات مهم در این مرحله شامل موارد زیر است:
- مزایا و منافع کسب شده طرح
- شناسایی ذی‌نفعان کلیدی طرح
- اهداف طرح
- تعیین محدوده کار
- تهیه زمان‌بندی اولیه پروژه عمرانی (بعد از تصویب طرح، برنامه تفصیلی تهیه خواهد شد)
ممکن است در ابتدا برای همه این سؤالات پاسخ و یا جواب کاملی دریافت نشود. در این مرحله سؤالات زیر در ذهن فرد و یا تیم پیشنهاد دهنده طرح مطرح می‌گردد.
- چه نتایجی؟
- چرا؟ هدف، توجیه
- چه کسی؟ تیم، مدیر
- محل آن؟
- با چه منابعی؟
- کِی؟ برنامه‌ریزی
- با کدام روش؟
- برای چه کسانی؟
۲. مرحله دوم، تصویب طرح
در این مرحله است که همه سؤالات باید پاسخ داده شود و برای رسیدن به این پاسخ‌ها باید مطابق مراحل زیر اقدام کرد تا طرح توجیهی و امکان‌سنجی طرح به دست آید.
- تعیین متولی طرح
- تشکیل تیم مطالعات طرح و وظایف مربوطه
- تکمیل اطلاعات فنی طرح
- تهیه ساختار شکست و زمان‌بندی کلان پروژه
- تدوین بودجه (درآمدها و هزینه‌ها)
- تحلیل و نهایی کردن مطالعات طرح
- تصویب و آغاز پروژه عمرانی
- طرح توجیهی پروژه عمرانی
مطالعه امکان‌سنجی مهم‌ترین قدم در اجرای یک پروژه عمرانی است، چرا که پایه و اساس انجام هر نوع فعالیتی می‌باشد. به‌عنوان‌مثال، طراحی پروژه. هرگونه اشتباه در این مرحله، می‌تواند پروژه را به خطر بیندازد و باعث شکست آن شود. یک طرح توجیهی به شناسایی دقیق بازار هدف، موقعیت بازار و همچنین، ویژگی‌های دیگر طرح جهت دستیابی به حداکثر موفقیت در اجرای پروژه می‌پردازد.
مطالعات امکان‌سنجی در سه مرحله شناسایی امکانات، امکان‌سنجی اولیه و امکان‌سنجی نهایی انجام می‌شود. در مرحله اول به مطالعه و دریافت اطلاعات اولیه می‌پردازیم. بعد از آن، امکان‌سنجی اولیه انجام می‌شود و مفروضات طرح را طبق شرایط عمومی کشور موردمطالعه قرار می‌دهد. بعد از ارائه گزارش اولیه برای سرمایه‌گذاران اصلی و دریافت نظرات آن‌ها مطابق مفروضات اولیه، گزارش نهایی امکان‌سنجی تهیه می‌شود.
در این مرحله باید جزئیات پروژه مشخص شود تا ابهامی در مورد طرح پروژه عمرانی و شیوه‌های اجرای آن وجود نداشته باشد؛ در صوت تأیید طرح، آغاز برنامه‌ریزی اولیه پروژه (گام سوم) در دستور کار قرار می‌گیرد.
یک گزارش امکان‌سنجی پروژه شامل چه بخش‌های است؟
- آشنایی با مفروضات طرح (مفروضاتی که طبق خواسته‌های سرمایه‌گذار هستند)
- مطالعات بازار (بررسی روند تقاضای محصول نهایی طرح) و بررسی رقبا
- مطالعات فنی و برآورد امکانات زیر بنایی طرح
- برآورد سرمایه‌گذاری طرح
- برآورد هزینه‌های ساخت با در نظر گرفتن شرایط اقتصادی (تحریم، تورم و…)
- پیش‌بینی مالی و شیوه تأمین مالی طرح
- تحلیل شاخص‌های مالی و اقتصادی طرح و نرخ بازگشت سرمایه، نقطه سر به سر و دوره بازگشت سرمایه
۳. مرحله سوم، شیوه اجرای پروژه عمرانی
بعد از تصویب طرح باید مفروضات شیوه اجرای پروژه که در مرحله قبل تصویب شده است را به مرحله اجرا در آوریم. از جمله مفروضات اجرایی این مرحله عبارت‌اند از:
- برون‌سپاری یا داخلی‌سازی پروژه بر اساس منابع سازمانی موجود
- برنامه‌ریزی برای روش اجرایی قراردادی
- تعیین روش‌های فروش
- صفر تا صد اجرای یک پروژه عمرانی
در اینجا برای درک بهتر اجرای یک پروژه عمرانی سعی شده تا توضیحات مختصری درباره سه فاز اصلی یک پروژه ساختمانی به‌عنوان زیر مجموعه‌ای از پروژه‌های عمرانی به صورت اجرای سازه ساختمان، اجرای تأسیسات و در نهایت، اجرای نماکاری و طراحی دکوراسیون داخلی ذکر کنیم. طبیعتاً در هر کدام از این فازها، چند مرحله از اجرای پروژه انجام می‌شود. باید به این نکته اشاره کرد که در این مرحله، عدم استفاده از نیروی کار ماهر و مواد و مصالح مناسب، موجب خروجی بی‌کیفیت آن پروژه می‌شود.
مرحله اول ساخت یک پروژه عمرانی بخش سازه آن است که اجزای اصلی آن شامل موارد زیر است:
- مقاوم‌سازی دیواره گود
- پیاده‌سازی پی‌ها و مگر
- آرماتوربندی فونداسیون
- قالب‌بندی فونداسیون
- بتن‌ریزی
- ساخت و اجرای اسکلت فلزی
- ساخت و اجرای اسکلت بتنی
- اجرای سقف
تا این مرحله از کار، می‌توان گفت که قسمت سنگین اجرای یک پروژه ساختمانی به پایان رسیده است و از اینجا به بعد پروژه وارد مرحله سفت‌کاری و اجرای تأسیسات می‌شویم که مراحل آن به صورت زیر است:
- دیوارچینی (بیرونی و داخلی)
- نصب دودکش، هواکش و سیستم فاضلاب
- لوله‌کشی گاز
- لوله‌کشی فاضلاب
- اجرای تأسیسات الکتریکی و آتش‌نشانی
- کف‌سازی طبقات
- نصب‌کردن چهارچوب‌های درب و پنجره‌ها
- گچ‌کاری
مرحله سوم در پروژه عمرانی شامل نازک‌کاری و طراحی دکوراسیون داخلی ساختمان می‌باشد. درصورتی‌که مراحل بالا به صورت کامل و به ترتیب انجام شده باشد، اکنون یک ساختمان نیمه‌کاره وجود دارد که باید کارهای مربوط به نازک‌کاری و طراحی دکوراسیون داخلی آن انجام شود. این کارها شامل کار بر روی کف، دیوارها و سقف می‌شود و لازم است که بخش‌های دیگری نیز به سازه نیمه‌کاره اضافه شود. فرایندهای تکمیلی یک ساختمان شامل موارد زیر هستند:
- کاشی‌کاری و سرامیک کاری
- اجرای نمای ساختمان
- گچ‌کاری و نازک‌کاری
- نصب کابین آسانسور
- اجرای کابینت آشپزخانه
- نصب چینی‌آلات بهداشتی
- نصب درب ورودی ساختمان
- نصب کمدهای دیواری
- نقاشی و دکوراسیون داخلی
- مرحله اختتام پروژه عمرانی
شایان‌ذکر است که تیم مدیریت یک پروژه عمرانی باید به اندازه کافی قدرتمند باشد تا لحظه به لحظه پروژه را تحت‌نظر داشته و کنترل کند. در غیر این صورت، احتمال خطا کردن به وسیله افراد مبتدی و بی‌تجربه و در نهایت، شکست پروژه وجود دارد. مرحله بعد از نقاشی پروژه عمرانی، مرحله پایان کار و آغاز بهره‌برداری از آن است. در این مرحله تمام ذی‌نفعان آن پروژه به سود و منفعتی که بر اساس آن پروژه را آغاز کرده‌اند می‌رسند؛ چرا که پروژه عمرانی با موفقیت به پایان رسیده است.
سخن آخر
عمران به معنای آبادانی است و پروژه عمرانی یعنی آباد کردن و بهره‌برداری از مکانی که تا پیش از آن بی‌استفاده بوده است. به طور کلی، پروژه عمرانی مراحلی دارد که باید به طور دقیق آن‌ها را اجرا کرد تا پروژه با موفقیت صورت گیرد. مدیران پروژه باکفایت افرادی هستند که می‌توانند با اجرای پروژه‌های عمرانی اصولی و درست، شهر و کشور خود را آباد کنند.
